Liefde maakt werken leuker

Een basisprincipe uit de economie is dat mensen hun eigen belang nastreven. Een ‘onzichtbare hand’ zou dit vertalen in betere uitkomsten voor iedereen. Op het werk maken we daarvan ‘voor wat, hoort wat’. Volgens hoogleraar en organisatiepsycholoog Aukje Nauta is het beter als we meer vanuit liefde werken.

Laten we beginnen met drie vragen. Vind je het een probleem dat we in Nederland te veel aan onszelf denken? Heb je het idee dat de neiging om elkaar te helpen aan het afbrokkelen is? Geloof je dat het gedrag van mensen meer bepaald wordt door hun eigenbelang dan door de behoeften van anderen? Als je drie keer instemmend knikt, dan reageer je op dezelfde manier als de meerderheid van de Nederlanders.

Een deel van het probleem is dat we elkaar door de bril van de economie zijn gaan bekijken. Voorafgaand aan de opleiding kregen studenten economie de vraag voorgelegd wat zij zouden doen als zij een portemonnee zouden vinden met daarin wat pasjes en een briefje van vijftig euro. Velen zeggen dat zij de buidel terugbezorgen bij de rechtmatige eigenaar om hem of haar een plezier te doen. Na afloop van de cursus gedragen de studenten zich nog hetzelfde, maar is hun motivatie veranderd. Zij zeggen dat zij het geld teruggeven, omdat zij op eenzelfde behandeling hopen als zij zelf hun geld ooit eens zouden verliezen.De goede daad is verstopt achter het eigenbelang.

In haar oratie van eind 2018 stelt Aukje Nauta dat deze houding voor problemen zorgt op de werkvloer. We doen vaak iets voor anderen, maar op het werk veranderen we ineens matchers. ‘Dat wil zeggen dat we heus wel geven, maar hoofdzakelijk als we er meteen iets voor terugkrijgen, waardoor basale behoeften van mensen aan verbinding, autonomie en competenties onvervuld blijven en organisaties onderpresteren.’

We zien werk als een uitruil tussen salaris en diensten en vergeten dat mensen meer zijn dan  paperclips. Nauta: ‘Op te veel werkplekken wordt de mens als middel, als resource beschouwd. Alleen de term al, human resources. Die reduceert mensen tot productiemiddelen die harde, meetbare resultaten moeten opleveren.’

Treurige werkrelaties zijn het gevolg. Een schoonmaker werkt bijvoorbeeld vaak aan de randen van de dag, zonder andere mensen te zien en met een stopwatch  in de hand, omdat het schoonmaken van een toilet niet meer dan 90 seconden mag kosten. Nauta geeft ook het voorbeeld van een call center, waar een plasketting gebruikt moet worden, om te voorkomen dat twee mensen tegelijk gebruik maken van het toilet.

De werkgever rekent tot achter de komma uit wat hij terug wil hebben voor het salaris, maar doet zichzelf op die manier tekort. Volgens Nauta hebben werknemers daardoor niet het idee dat ze er als mens toe doen. Ze ervaren weinig sociale steun, weinig autonomie en een hoge werkdruk. De verhouding met de werkgever voelt scheef en dat leidt tot verminderde betrokkenheid, minder werktevredenheid en meer cynisme. De werknemer meet precies af wat hij of zij geeft en kijkt of het niet wat minder kan.

Werkgever en werknemer zijn op deze manier slechter af. Nauta citeert wetenschappelijk onderzoek waaruit blijkt dat organisaties beter functioneren als werknemers graag iets extra’s doen voor de organisatie, zoals een collega helpen of met nieuwe ideeën komen. De organisatie maakt dan lagere kosten en is productiever. De klanten zijn vaker tevreden en de werknemers voelen zich prettiger.

Beter organiseren vraagt om een bredere opvatting van ‘voor wat, hoort wat’. Door de belangen en behoeften van mens en organisatie te vervlechten, ontstaat voor beide partijen een winst. De schoonmaker die overdag komt, kan een meerderwaarde voor het bedrijf hebben door bijvoorbeeld ook een lampje te vervangen en krijgt daar meer collegialiteit voor terug.

Meer in het bijzonder pleit Nauta voor het vaker sluiten van i-deals. ‘Dat is een bijzondere, unieke afspraak tussen werknemer en bedrijf, die goed is voor beide partijen. De ‘i’ staat voor ‘idiosyncratisch’, dat betekent uniek en afwijkend. Een i-deal komt tot stand in een goed gesprek. De leidinggevende verplaatst zich in de werknemer, vraagt wat deze nodig heeft. Zo ken ik iemand die fanatiek windsurft. Hij hoeft nooit vrij van zijn werk, behalve bij windkracht 7. Dan neemt hij acuut verlof. Op alle andere dagen werkt hij uit dankbaarheid extra hard.’  De i-deal verandert een economische relatie in een sociale relatie. Het gaat niet langer om een transactie, maar om verbondenheid.

Het nadeel van dit soort afspraken is dat je niet iedereen gelijk behandelt. Dat kan anderen het gevoel geven dat ze achtergesteld worden. Dat probleem is niet oplosbaar, maar kan wel besproken en hanteerbaar gemaakt worden. Nauta: ‘De kern van mijn betoog is simpel: als we ervoor kiezen om met liefde werk te geven én te nemen, dan floreren zowel mens als organisatie. Daarvoor is nodig dat we de ander, ieder ander mens, echt zien staan.’

Het boek The Social Psychology of Prosocial Behavior vertelt een verhaal uit de Afro-Amerikaanse cultuur om dit punt te verduidelijken. Ba Yua werkt op de plantage  en als hij naar de stad gaat, geeft hij eten aan zijn twee vrouwen. Hij vertelt hen dat ze met gespreide vingers moeten eten. De eerste vrouw begrijpt hem niet, houdt haar vingers gespreid in de lucht en eet alles zelf op. De tweede vrouw volgt zijn suggestie en houdt slechts de helft van wat ze krijgt voor zichzelf. Als Ba Yua overlijdt, lijdt de eerste vrouw honger. De tweede krijgt koffie van de een en suiker van de ander. Als de eerste vrouw aan haar vraagt hoe dat komt, antwoordt ze: ‘Als je je vingers hebt gespreid naar de lucht, dan moet je erop rekenen dat de lucht je dingen terugbetaalt.’

Wie goed doet, goed ontmoet, ook in het werk. Versmal dit principe niet tot een calculatie over het eigen voordeel op de korte termijn. Minstens zo belangrijk is je te verplaatsen in de positie van de ander. Een gevoel van verwantschap en medeleven vertaalt zich in meer verbondenheid. Als we Nauta navolgen, dan mogen we hiervoor het grote woord liefde gebruiken.