Column gelukkig werken

De geluksparadox

‘In het zweet uws aanschijns zult u uw boord eten’. Met deze boodschap moesten Adam en Eva het doen, toen ze uit het paradijs verdreven werden. Moderne mensen proberen de plicht tot zwoegen te ontlopen, maar lopen vast op een nieuwe plicht. In het zweet uws aanschijns, zult gij werkgeluk ervaren.

‘Het idee dat het leven vooral leuk moet zijn, is dé ziekte van deze tijd.’ Het artikel met deze titel van de Vlaamse psychiater Dirk de Wachter breekt records op de website van Brainwash en haalt klikcijfers die vergelijkbaar zijn met de voorpagina van De Volkskrant. De Wachter klaagt in het stuk over zijn hoge werkdruk. Mensen zouden minder vaak een beroep op hem hoeven doen als ze minder hoogtepunten zouden verwachten. Hij raadt aan meer bij elkaar te schuilen tegen de onmogelijkheden en rotstreken van het leven.

Misschien zit een deel van het gesignaleerde probleem in de beschikbaarheid van professionele hulp. Neem de ‘depressieparadox’. Het aantal  mensen dat een behandeling ondergaat voor depressieve klachten is de laatste decennia spectaculair gestegen, maar in bevolkingsonderzoek blijven de depressieve klachten onverminderd veel voorkomen. Een onzichtbare hand ondermijnt de opbrengst van geslaagde behandelingen.

Een mogelijke verklaring is dat mensen met depressieve klachten hebben geleerd te denken dat ze een ziekte hebben die professionals voor hen zullen genezen. ‘Er is iets mis met de chemie in mijn brein. Dokter, doe daar wat aan.’ Als een pil dan niet het gewenste resultaat geeft, kan een neerwaartse spiraal ontstaan van hulpeloosheid. Je bent niet alleen ongelukkiger dan je zou willen, maar je lijdt er extra onder omdat de voorlichters je hebben wijsgemaakt dat dit niet zo zou hoeven zijn. Je raakt gefrustreerd als je je heil af laat hangen van een professional die lang niet voor iedereen een pasklaar antwoord heeft.

De enthousiaste reacties op de ideeën van De Wachter roepen de vraag op er behalve een depressieparadox, ook een geluksparadox bestaat. Om deze conclusie te kunnen trekken hebben we een aantal elementen nodig. 1) Een tekort aan geluk moet voorgesteld worden als een oplosbaar probleem. Check, geluk behoort tot het standaardaanbod in de magazines. 2) Geluksadvies is steeds meer aan het professionaliseren. Check, de Nationale Beroepengids beschrijft de werkgelukdeskundige in de top drie van beroepen van de toekomst en de Chief Happiness Officer verovert de werkvloer. 3) Het geluk van de bevolking stijgt niet. Check, dat is in Nederland al veertig jaar constant. 4) Het beste geluksadvies van professionals biedt geen garantie op meer welbevinden. Check. Wetenschappelijk gefundeerd geluksadvies heeft positieve effecten, maar de resultaten zijn bescheiden.

De geluksbelovers volgen een gouden recept voor frustratie. Ze doen alsof geluk maakbaar is, verheffen het daarmee tot plicht, maar bieden onvoldoende gereedschap om de belofte te realiseren. Dan is het inderdaad een opluchting als een gerespecteerd psychiater de behoefte aan geluk afdoet als een afwijking. Dan kun je weer lekker op de bank hangen.

Moeten we dan het werken aan geluk maar opgeven? Nee, wetenschappelijk gefundeerde geluksinterventies leveren een bescheiden bijdrage geven aan de voldoening in leven en werk. Dat is te mooi om te laten liggen. De werkgelukdeskundige zal echter wel het hele verhaal moeten vertellen. De interventies werken niet bij een derde deel van de mensen. Bij nog eens een derde deel maakt het niet uit of je echt de interventie uitprobeert of iets doet, waar psychologen geen effect van verwachten. Het placebo-effect van iets doen is voor deze groep belangrijker dan wat je precies doet. Het laatste derde deel rapporteert na interventie zich daadwerkelijk prettiger te voelen. State of the art geluksadvies werkt bij twee derde deel van de mensen niet beter dan gezond verstand.

De werkgelukdeskundige die veel belooft, krijgt misschien veel werkenden mee die resultaat boeken, maar het netto effect kan verdwijnen door de toegenomen frustraties van de mensen die het advies wel uitproberen, maar er niet beter van zijn geworden. Ze hebben niet alleen niet gevonden wat ze zochten, maar ze zijn ook opgezadeld met het idee dat dit hun eigen schuld is. De deskundige had immers uitgelegd hoe het moet. De geluksparadox laat zien dat werken aan geluk alleen een goed idee is als je er onbekommerd bij blijft en begrijpt dat het soms veel gevraagd is.

Ad Bergsma