De geboorte van het ik

Hoe komt het kind tot de ontdekking dat het een individu is? Soms vindt deze psychologische geboorte plaats dankzij een plotseling doorbrekend besef, dat zoveel indruk maakt dat het de persoon een leven lang bij blijft. De gepensioneerde hoogleraar psychologie Dolph Kohnstamm verzamelde in Plotseling Zelfbesef een hele reeks van die jeugdherinneringen en heeft ze bondig becommentarieerd.

Een voorbeeld komt van het verhaal van een vrouw die als kind altijd met het hele gezin in bad ging: `Het was altijd heel genoeglijk en behaaglijk, dat badderende gezin. Tot die bewuste zaterdagmiddag. Mijn vader had me gewassen en ik stond rechtop in de teil om te worden afgedroogd. En plotseling zag ik mezelf staan, in die teil, op de tafel midden in de kamer vol met blote en halfblote broertjes en zusjes. Ik was geen onderdeel meer van het geheel, ik was er als het ware uitgestapt. Als een soort opzetfiguurtje tegen een decor. Ik ervoer voor het eerst dat ik naakt was. (…) `Ik wil niet meer met z’n allen in bad’, zei ik. In mijn vaders ogen las ik begrip. Hij hielp me op de grond te stappen en gaf me een handdoek, zodat ik mezelf kon afdrogen.’

Kohnstamm slaagt erin het wonder achter deze gebeurtenis te belichten. Want hoe is het mogelijk dat een kind zo boven zichzelf uitstijgt en plotseling zichzelf beziet met een innerlijk oog? Het zelf krijgt vanaf dat moment een nieuw paar ogen. Het handelende ik heeft gezelschap gekregen van het beschouwende ik.

Deze gebeurtenis leidt in de regel niet tot veel gesprekken. Veel mensen die hun herinnering aan Kohnstamm toevertrouwden, vertelden erbij dat ze er nog nooit met iemand over gesproken hadden. Anderen probeerden uit te leggen wat de betekenis van hun beleving was, maar stuitten op een muur van onbegrip. Als je zelf al volledig is ontwikkeld, is het kennelijk moeilijk om je te verplaatsen in een kind bij wie dit nog niet het geval is.

Het boek is een verrijkte versie van het eerdere boek Ik ben ik, dat aan het begin van dit millennium verscheen. Naast gewone Nederlanders komen nu ook een aantal prominenten aan het woord. Mooi is bijvoorbeeld de vergelijk van Carl Jung, die zich op 84 jarige leeftijd nog herinnerde hoe hij tot zelfbewustzijn was gekomen. ‘Ik was elf jaar toen ik plotseling, op weg naar school, uit een nevel stapte. (..) Ik wist “ik ben”, ik ben wat ik ben.’ Voor Jung was dit moment dat hij niet langer ene ding was tussen de andere dingen.