De kortzichtige rationaliteit van Ira Helsloot

De economie prioriteit geven boven het redden van mensenlevens, gaat zelfs Donald Trump te ver. De hoogleraar Besturen van Veiligheid Ira Helsloot denkt echter dat de middelen die we gebruiken om corona te bestrijden erger zijn dan de kwaal. Hij beschuldigt politici van het onvermogen harde beslissingen te nemen.

Hoe kies je het minste van alle kwaden in tijden van onzekerheid? Dit is voor nu de centrale vraag en gedragseconomen mogen graag belichten hoezeer mensen daarin tekortschieten. Een denkexperiment vraagt mensen zich voor te stellen dat ze treinmachinist zijn. De rem is kapot en je kan een ongeluk niet meer vermijden. Je kan op het huidige spoor doorgaan, waar je de levens van vijf mensen beëindigt, of je kan de wissel omgooien en één spoorwegwerker laten verongelukken. Als je ervoor kiest de wissel om te zetten, handel je als de meeste mensen.

Een soortgelijke keuze pakt echter heel anders uit, wanneer we de omstandigheden licht veranderen. De trein is weer op hol, maar jij staat op een viaduct. De vijf spoorwegwerkers zijn weer in levensgevaar, maar je kan het ongeluk afwenden door de dikke man die voor je staat voor de trein te gooien. De trein zal dan op tijd stoppen en jij redt vier (5-1) levens. De meeste mensen schrikken hiervoor terug. Helsloot behoort tot het kamp dat dit irrationeel vindt. Wees hard, gooi wat ouderen die toch niet lang meer hebben voor de coronatrein en maak keuzes die op de langere termijn meer levensduur garanderen.

Helsloot heeft misschien gelijk, maar ik ben blij dat hij het niet krijgt. Getalsmatig suboptimaal handelen is rationeel als dat past bij de gevoeligheden van de bevolking. Het gedachtenexperiment heeft twee cruciale tekortkomingen. De eerste reden waarom mensen de dikke man niet van het viaduct op de rails gooien is onzekerheid. Lukt het überhaupt wel om de man over het randje te krijgen, rolt hij niet weg als hij is neergekomen en stopt de trein wel echt? En: wat geeft jou het recht om de man naar beneden te gooien als je ook zelf kan springen? De harde keuzes van Helsloot zijn even onzeker. Twijfelachtig is of de gewenste economische activiteit gewoon doorgang zal vinden als onze ouders, opa’s en oma’s massaal sterven. Hebben we wel zin om naar het Songfestival in Ahoy te gaan als de tent op het parkeerterrein wordt gebruikt als opslag voor kisten met overledenen? Een ander vraagstuk is of Helsloot gelijk heeft als hij veronderstelt dat de pijn van de haperende economie op de zwakste schouders terecht zal komen. Een economische recessie leidt volgens Helsloot tot meer mensen in de bijstand en bijstand tot een verlies van gemiddeld tien levensjaren. Dat verlies is echter afhankelijk van politieke keuzes. Als het maximaliseren van levensjaren werkelijk prioriteit krijgt is het verhogen van de bijstand een redelijke optie.

De tweede denkfout van de rationalisten is dat iedere dode even zwaar weegt. De spoorwerker en de dikke man op het viaduct verkeren in een wezenlijk andere positie. De man op de rails heeft zelf dat risico gelopen, maar de man op het viaduct niet. De man op het viaduct voor de trein gooien is simpelweg moord en de man op het spoor laten verongelukken door de wissel om te gooien is de ernst van het ongeluk verkleinen. Getalsmatig klopt deze redenering niet, maar ik zou geruster zijn als ik de keuze voor de wissel voor de rechter moest verantwoorden, dan bij de keuze voor de moord op het viaduct. We zeggen toch ook niet dat we het orgaantekort van vijf mensen met respectievelijk een falend hart, lever, longen, nieren en dunne darm oplossen, door een volledig gezond kind af te maken op een operatiekamer?

Wat al dan niet rationeel is heeft een sociaal aspect. Leiders moeten niet alleen rekenen, maar keuzes ook kunnen verantwoorden aan hun achterban. De keuze om de pandemie niet al te strikt te bestrijden, geeft de bevolking de boodschap dat de waarde van een mensenleven uiteindelijk in geld is uit te drukken. Zelfs als de doorberekening aan de hand van een computermodel over de korte- en de langetermijneffecten behoorlijk betrouwbaar is, dan zijn getalsmatige prognoses te kil om levens aan op te offeren.

Misschien helpt het deze keuze persoonlijk voor te stellen. Voor mij persoonlijk hangt de keuze of ik corona krijg waarschijnlijk niet van alle maatregelen. Een belangrijk argument van Helsloot is dat er alleen sprake is van besmetting vroeger of later. Als de keuze daartussen alleen voor mij persoonlijk zou zijn, dan zou ik kiezen zo ongestoord mogelijk door te leven en zien wat ervan komt. Mijn motto zou zijn geleend van de Spaanse filosoof Ortega y Gasset dat je het leven voldoende serieus moet nemen om het in de waagschaal te stellen. Desondanks blijf ik veilig thuis. Dat komt deels, omdat het een gevoel van veiligheid geeft, maar vooral omdat ik niet het recht heb anderen in gevaar te brengen voor mijn eigen plezier en inkomen.

Iedereen kan om zich heen zien dat meer mensen er zo over denken. Elk jaar blijkt bij oud en nieuw dat mensen het razend moeilijk vinden om goede voornemens in het belang van hun eigen gezondheid vol te houden. Nu zijn overal grote gedragsveranderingen zichtbaar, omdat we et elkaar graag de zwakkeren beschermen. Het is goud waard als de zwakkeren niet opofferen in naam van de rationaliteit.